Prawo karne

Zastępcza kara pozbawienia wolności – kiedy grozi i jak jej uniknąć?

Zastępcza kara pozbawienia wolności to środek przymusu, który może zostać zastosowany wobec osób uchylających się od wykonania kary ograniczenia wolności (czyli najczęściej prac społecznych) lub nieuiszczających zasądzonej grzywny. W praktyce oznacza to, że nawet za stosunkowo „niewielkie” wykroczenia można trafić do zakładu karnego – szczególnie gdy nie podejmie się żadnych działań zaradczych. Jako adwokat specjalizujący się w sprawach karnych, regularnie pomagam osobom, wobec których sąd rozważa lub już orzekł zastępczą karę pozbawienia wolności.

W tym artykule wyjaśniam, kiedy sąd może sięgnąć po to rozwiązanie, jak przeliczana jest grzywna na dni pozbawienia wolności, czy istnieje możliwość odwołania, odroczenia wykonania kary lub zamiany jej np. na dozór elektroniczny. Podpowiem też, co zrobić, jeśli nie stać Cię na zapłatę grzywny, jak wygląda procedura wykonania zastępczej kary oraz co grozi za niestawienie się do jej odbycia. Jeśli grozi Ci kara więzienia za niewykonaną pracę społeczną lub zaległą grzywnę – przeczytaj uważnie ten poradnik.

Co to jest zastępcza kara pozbawienia wolności?

Zastępcza kara pozbawienia wolności to forma wykonania kary, którą sąd stosuje w sytuacji, gdy skazany nie wykonuje orzeczonej wcześniej kary grzywny lub kary ograniczenia wolności. Mówiąc prościej: jeśli ktoś nie płaci grzywny albo nie wykonuje prac społecznych, może trafić do więzienia.

Nie jest to jednak decyzja podejmowana automatycznie. Zastępcza kara ma charakter subsydiarny, czyli stosuje się ją tylko wtedy, gdy inne środki zawiodą.

Kiedy sąd może orzec zastępczą karę pozbawienia wolności?

Sąd może zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w sytuacji, gdy skazany nie uiści zasądzonej grzywny, a jej egzekucja okaże się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona nieskuteczna. Taka decyzja zapada, gdy skazany nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej, na którą grzywna mogłaby zostać zamieniona, albo gdy uchyla się od jej wykonania.

Zastępcza kara pozbawienia wolności może zostać orzeczona również wtedy, gdy z przyczyn obiektywnych zamiana grzywny na pracę społeczną jest niemożliwa lub niecelowa – na przykład ze względu na stan zdrowia skazanego, brak odpowiednich warunków organizacyjnych lub inne istotne okoliczności.

Dodatkowo sąd ma obowiązek wydać postanowienie o wykonaniu zastępczej kary pozbawienia wolności, jeśli skazany unika odbywania kary ograniczenia wolności,

Z kolei sąd może, lecz nie musi zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w jeżeli skazany uchyla się od świadczeń pieniężnych lub innych obowiązków wynikających z art. 34 § 3 Kodeksu karnego takich jak:

przeproszenie pokrzywdzonego,
wykonywanie ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,
wykonywanie pracy zarobkowej, do nauki lub przygotowania się do zawodu,
powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,
poddanie się terapii uzależnień,
poddanie się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji,
uczestnictwo w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych,
powstrzymanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,
powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób

Ile dni więzienia za niezapłaconą grzywnę?

Zarządzając wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w miejsce nieuiszczonej grzywny, sąd stosuje określony przelicznik – przyjmuje się, że jeden dzień pozbawienia wolności odpowiada dwóm stawkom dziennym grzywny.

Zastępcza kara więzienia nie może przekroczyć 12 miesięcy, a jednocześnie nie może być surowsza niż maksymalna kara pozbawienia wolności przewidziana w przepisach za dane przestępstwo. W sytuacji, gdy ustawa w ogóle nie przewiduje możliwości orzeczenia kary pozbawienia wolności za dany czyn, sąd może zarządzić zastępczą karę, ale jej maksymalny wymiar nie może przekroczyć 6 miesięcy.

Dzięki temu mechanizmowi zachowana zostaje proporcjonalność między pierwotnie orzeczoną grzywną a ewentualną karą zastępczą, przy jednoczesnym zabezpieczeniu granic odpowiedzialności karnej.

Czy można uniknąć zastępczej kary pozbawienia wolności?

Nawet po zarządzeniu zastępczej kary pozbawienia wolności lub zamianie grzywny na pracę społecznie użyteczną, skazany nie traci możliwości jej uniknięcia. Poniżej wskazujemy na sytuacje kiedy w jakich można uniknąć zastępczej kary więzienia:

1. Zapłata orzeczonej grzywny

Jeżeli kara więzienia dotyczy grzywny skazany może uniknąć odsiadki wpłacając pozostałą do zapłaty kwotę grzywny. Nie ma przy tym znaczenia, na jakim etapie wykonania kary się znajduje – możliwość ta przysługuje przez cały czas, dopóki kara nie została w całości wykonana (47 §2 kkw).

2. Zobowiązanie się do odbycia kary ograniczenia wolności

Skazany może uniknąć zamiany prac społecznych na wiezienie jeżeli „oświadczy na piśmie, że podejmie pracę społecznie użyteczną i podda się rygorom z nią związanym”. Dotyczy to zarówno sytuacji kiedy: sąd pierwotnie orzekł karę ograniczenia wolności, jak również wtedy kiedy skazany ma orzeczoną grzywną i nie zgadza się na jej zamianę na pracę społecznie użyteczną. W obu przypadkach istnieje możliwość wstrzymania kary więzienia.

Wstrzymanie wykonania kary obowiązuje do momentu, aż skazany wykona przydzieloną mu pracę społeczną albo wpłaci pozostałą kwotę grzywny.

Co zrobić, jeśli nie mam pieniędzy na zapłatę grzywny?

Jeżeli skazany nie ma pieniędzy na natychmiastową zapłatę grzywny pozostają następujące opcje:

Rozłożenie grzywny na raty
Sąd może rozłożyć grzywnę na raty. Taka ulga może zostać udzielona maksymalnie na okres do jednego roku, liczony od dnia wydania pierwszego postanowienia w tej sprawie. W przypadkach szczególnie uzasadnionych, zwłaszcza wtedy, gdy grzywna jest znacznej wysokości, sąd może wydłużyć ten okres i rozłożyć płatność nawet na trzy lata.
Umorzenie całości lub części grzywny
W sytuacji, gdy skazany nie uiścił grzywny z przyczyn od siebie niezależnych – poważnych problemów zdrowotnych czy innych nieprzewidzianych trudności życiowych – sąd może podjąć decyzję o umorzeniu grzywny w części lub w całości. Tego typu rozwiązanie jest stosowane, gdy próba wykonania grzywny w innych formach (np. przymusowa egzekucja, praca społeczna) okazała się niemożliwa do przeprowadzenia lub niecelowa. Oznacza to, że pomimo wysiłków podejmowanych przez organy egzekucyjne, nie udało się skutecznie ściągnąć grzywny od skazanego.Przed podjęciem decyzji o umorzeniu grzywny, sąd bierze pod uwagę indywidualną sytuację skazanego, w tym jego stan zdrowia, sytuację materialną oraz inne okoliczności życiowe, które mogą uniemożliwiać terminowe uiszczenie grzywny. Umorzenie grzywny może nastąpić w części, gdy skazany będzie w stanie uiścić tylko część należności, ale również w całości, jeżeli sytuacja skazanej osoby jest szczególnie trudna i nie daje podstaw do oczekiwania, że grzywna może zostać wykonana w całości.

Rozłożenie grzywny na raty albo umorzenie grzywny w części lub w całości następuje na wniosek skazanego. Sąd może również z urzędu podjąć decyzję o umorzeniu części zobowiązania albo rozłożeniu na raty.

Czy sąd zawsze zamienia grzywnę na więzienie?

Sąd nie zawsze zamienia grzywnę na więzienie. Sąd nie zamienia grzywny na więzienie od razu, a tylko wtedy, gdy inne metody wykonania grzywny, takie jak jej przymusowa egzekucja lub zamiana na pracę, są niewykonalne lub zawiodły.

Sąd stara się znaleźć rozwiązanie, które nie prowadzi do pozbawienia wolności, chyba że jest to absolutnie konieczne, by zapewnić wykonanie kary.

Dodatkowo, zanim sąd zdecyduje się na karę pozbawienia wolności, rozważy możliwość rozłożenia grzywny na raty lub umorzenia jej w całości w przypadku wyjątkowych okoliczności, jak trudna sytuacja życiowa skazanego.

Czy można zamienić zastępczą karę więzienia na prace społeczne?

Jeśli osoba w stosunku do której sąd zarządził wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności zreflektuje się i złoży pisemne oświadczenie, że chce jednak odbyć karę ograniczenia wolności i podporządkuje się jej wymaganiom, sąd może wstrzymać wykonanie kary więzienia.

Takie wstrzymanie obowiązuje do momentu zakończenia wykonywania tej „pierwotnej” kary ograniczenia wolności.

W sytuacji gdy skazany pomimo deklaracji nie wywiązuje się z obowiązków, sąd ponownie zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności.

Na postanowienia sądu — zarówno dotyczące wstrzymania kary więzienia, jak i jej zarządzenia — przysługuje zażalenie. Skazany ma więc prawo do odwołania się od rozstrzygnięcia sądu.

Co warte podkreślenia jeśli sąd już raz wstrzymał wykonanie tej samej zastępczej kary więzienia, nie może zrobić tego ponownie na tej samej podstawie.

Jak wygląda procedura wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności?

Zarządzenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności wygląda najczęściej następująco:

1. Kurator składa wniosek o wykonanie zastępczej kary
  Wykonanie kary podlega nadzorowi ze strony kuratora zawodowego. Sąd „sam z siebie” nie dowie się o tym, że skazany nie wykonuje orzeczonych obowiązków lub nie płaci grzywny czy też nie wykonuje kary ograniczenia wolności. To kurator w związku z uchylaniem się skazanego od wykonania orzeczonej sankcji składa wniosek do sądu o zastępczą karę pozbawienia wolności.
2. Posiedzenie w sprawie zamiany kary na karę więzienia
  Wydanie przez sąd decyzji w sprawie poprzedza zwołanie posiedzenia. Na posiedzeniu mogą być obecni zarówno skazany, jego obrońca, prokurator i zawodowy kurator sądowy. Posiedzenie w przedmiocie orzeczenia zastępczej kary pozbawienia wolności jest dobrym miejscem do tego, aby się wytłumaczyć sądowi z braku wykonania kary. Podczas posiedzenia można też złożyć stosowne wnioski o np. rozłożenie na raty należności. Jeśli jednak sąd stwierdzi, że:
  1) skazany unika wykonywania kary ograniczenia wolności albo zwyczajnie nie chce jej wykonać;
  2) też nie uiścił grzywny i nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej, albo gdy uchyla się od jej wykonania,
  to wydaje wówczas postanowienie o zamianie tej kary na karę pozbawienia wolności.
3. Wezwanie

Jeśli skazany już częściowo uiścił grzywnę lub odbył karę ograniczenia wolności, sąd postanawia, ile dni pozbawienia wolności odpowiada za pozostałą część nieuiszczonej grzywny bądź też nieodbytej kary ograniczenia wolności.

Czy dostanę wezwanie przed wykonaniem zastępczej kary?

Przed wykonaniem zastępczej kary pozbawienia wolności skazany otrzymuje wezwanie do stawienia się w zakładzie karnym w wyznaczonym terminie. Wezwanie to jest formalnym powiadomieniem o konieczności odbycia kary w konkretnym miejscu i czasie.

Co się dzieje, jeśli ktoś nie stawi się do odbycia zastępczej kary?

Skazany na odbycie zastępczej kary pozbawienia wolności ma obowiązek stawić się w wyznaczonym zakładzie karnym, a niestawienie się wiąże się z poważnymi konsekwencjami. W przypadku uchylania się od odbycia kary, policja ma prawo zatrzymać skazanego i doprowadzić go do więzienia. Skazani, którzy próbują unikać kary, mogą zostać umieszczeni w zakładach karnych o wyższym stopniu zabezpieczenia, co wiąże się z surowszymi warunkami. Ponadto, takie zachowanie może skutkować wydłużeniem kary oraz utratą przywilejów więziennych, takich jak wcześniejsze zwolnienie warunkowe.

Czy zastępcza kara pozbawienia wolności jest wpisywana do KRK (rejestru karnego)?

Zastępcza kara pozbawienia wolności jest wpisywana do Krajowego Rejestru Karnego (KRK).

Zastępcza kara pozbawienia wolności jest bowiem formą wykonania kary, której celem jest wymuszenie na skazanym wykonania grzywny, dlatego traktowana jest jako kara pozbawienia wolności. Zgodnie z przepisami, wszystkie kary pozbawienia wolności, niezależnie od tego, czy są orzeczone bezpośrednio przez sąd, czy są wykonane w formie zastępczej, są rejestrowane w KRK.

Czy mogę odbyć karę zastępczą w systemie dozoru elektronicznego (SDE)?

Podstawowym warunkiem dopuszczalności odbywania kary w systemie dozoru elektronicznego jest skazanie na karę pozbawienia wolności, w tym na zastępcze kary pozbawienia wolności, o ile ich wysokość lub suma nie przekracza jednego roku i sześciu miesięcy. Mając zaś na uwadze, że maksymalny wymiar zastępczej kary pozbawienia wolności może wynosić maksymalnie 12 miesięcy skorzystanie z wykonywania zastępczej kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jest możliwe.

Czy można prosić o odroczenie wykonania zastępczej kary?

W pewnych sytuacjach można wnioskować o odroczenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności, jednakże decyzja o odroczeniu wykonania kary zależy od uznania sądu, który ocenia, czy istnieją wystarczające powody, aby taka prośba została uwzględniona.

Podstawy do odroczenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności mogą dotyczyć m.in.:

Przyczyn zdrowotnych: Jeśli skazany ma poważne problemy zdrowotne, które uniemożliwiają odbycie kary w zakładzie karnym, może złożyć wniosek o odroczenie wykonania kary. W takim przypadku skazany powinien przedstawić zaświadczenie lekarskie lub inne dowody potwierdzające, że jego stan zdrowia nie pozwala na odbycie kary.
Sytuacji rodzinnej lub zawodowej: Skazany może prosić o odroczenie wykonania kary, jeśli w danym momencie jest to uzasadnione trudną sytuacją życiową, np. chorobą członka rodziny, koniecznością zajęcia się dziećmi, czy sytuacją zawodową, która wymaga jego obecności. Takie przypadki są oceniane indywidualnie przez sąd.

Jakie są szanse na uchylenie zastępczej kary pozbawienia wolności?

Szanse na uchylenie zastępczej kary pozbawienia wolności zależą od kilku czynników. Jeśli skazany nie jest w stanie wykonać kary grzywny lub ograniczenia wolności, np. z powodu trudnej sytuacji finansowej lub zdrowotnej, sąd może rozważyć uchylenie kary pozbawienia wolności. Dodatkowo, jeśli skazany wykazał wolę wykonania kary (np. częściowo zapłacił grzywnę), może to zwiększyć szanse na uchylenie zastępczej kary pozbawienia wolności. Istotne są też okoliczności łagodzące, takie jak trudna sytuacja życiowa lub zdrowotna skazanej osoby.