Spis treści
Sprawy spadkowe to jedne z tych spraw, które generują negatywne emocje. Z jednej strony mamy bowiem niesamowitą tragedię, jaką jest śmierć bliskiej osoby. Z drugiej strony należy uporządkować kwestie związane z dziedziczeniem majątku po zmarłym. Tutaj z kolei dochodzi często do sporów rodzinnych, których efektem są sprawy sądowe. Przyczyną tych waśni jest często niewiedza i brak informacji o prawach i obowiązkach związanych z dziedziczeniem.
Tym wpisem chciałbym zapoczątkować serię wpisów dedykowaną prawu spadkowemu. Cykl wpisów pt. „Adwokat Gdynia sprawy spadkowe – kompendium wiedzy” ma na celu udzielenie Tobie, czytelniku oraz moim klientom odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania związane z tematyką spadków. Dzisiaj na pierwszym planie zachowek. Co to jest zachowek? Jak obliczyć zachowek? Komu przysługuje zachowek? Zapraszam do wpisu.
Co to jest zachowek?
Każdy z nas ma prawo rozporządzać za życia swoim majątkiem tak jak chce. Mamy prawo zarówno darować swoim bliskim swój majątek, jak również uczynić konkretną osobę spadkobiercą całego naszego majątku. Działania te jednak mają jednak określone skutki na gruncie prawa spadkowego po śmierci spadkodawcy.
Zachowek (czy też jak niektórzy błędnie mówią „zachówek”) ma na celu chronić interesy majątkowe osób najbliższych spadkodawcy, niezależnie od jego woli i od jego rozporządzeń dokonanych za życia. Polega on na tym, że określone osoby najbliższe spadkodawcy, które byłyby powołane do spadku z ustawy, uzyskują prawo do określonej części wartości udziału spadkowego, który przypadałby im na podstawie dziedziczenia ustawowego, niezależnie od woli spadkodawcy.
Komu należy się zachowek? A komu zachowek się nie należy?
Kodeksowo patrząc zachowek należy się trzem grupom osób: zstępni (czyli krótko mówiąc Twoje dzieci), małżonkowi, rodzicom.
Nie oznacza to jednak, że wszystkie te osoby są uprawnione do domagania się zapłaty zachowku. Zachowek należy się bowiem wyłącznie tym osobom, które byłyby powołane do spadku z ustawy. Przykładowo: spadkodawca pozostawił małżonka oraz dzieci to rodzice w takiej sytuacji nie są osobami uprawnionymi do spadku z ustawy. Rodzice zatem nie będą uprawnieni do starania się o zachowek.
Komu zachowek się nie należy?
1. Byłemu małżonkowi z momentem uprawomocnienia się wyroku rozwodowego;
2. Małżonkowi w przypadku orzeczenia separacji;
3. Osobom, które w myśl prawa spadkowego są traktowane jako te, które nie dożyły spadku tj. osoba, która odrzuciła spadek; osoba która została orzeczeniem sądu uznana za niegodną dziedziczenia; osoba która zrzekła się dziedziczenia w umowie ze spadkodawcą.
Prawo do zachowku może być ograniczone również przez samego spadkodawcę. Może on bowiem w testamencie wydziedziczyć osobę tzn. pozbawić ją prawa do zachowku. W przypadku wydziedziczenia zstępnych (czyli dzieci) ich dzieci uzyskują prawo do zachowku.
Prawo do zachowku może np. zostać „skonsumowane” poprzez otrzymanie przez osobę uprawnioną do zachowku darowizny jeżeli wartość tej darowizny pokrywa w całości wysokość roszczenia o zachowek. Przykładowo również, jeżeli chodzi o zachowek dla zstępnych, to na należny zachowek należy zaliczyć poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania i wykształcenia, jednak tylko wówczas kiedy koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Jeżeli koszty te pokryją w całości roszczenie o zachowek – taka osoba nie będzie mogła skutecznie domagać się zapłaty zachowku na swoją rzecz.
Jak widzisz zatem odpowiedź na pytanie „komu należy się zachowek” czy też „komu nie należy się zachowek” nie jest takie proste i często wymaga analizy wszelkich okoliczności sprawy. Jeżeli masz z tym problem warto zgłosić się do adwokata, który pomoże Ci ustalić czy należy Ci się zachowek.
Zachowek a darowizna
Wpływ darowizn na zachowek to temat dość złożony.
Po pierwsze dlatego, że dokonane darowizny są doliczane do spadku stanowiącego podstawę do obliczania zachowku. Co do zasady, do spadku stanowiącego podstawę obliczenia zachowku (tzw. substrat zachowku) zaliczamy darowizny (jak również zapisy windykacyjne). Od tej zasady funkcjonują jednak wyjątki:
1. Nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, np. prezenty z okazji urodzin, ślubu itp. To czy darowizna jest uznawana za drobną będzie zależeć od określonego przypadku.
2. Nie dolicza się również darowizn dokonanych przed więcej niż 10 lat od momentu śmierci spadkodawcy darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Termin 10 letni nie dotyczy zatem osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku i darowizny dokonane na ich rzecz będziemy doliczać do spadku niezależnie od daty ich dokonania, z uwzględnieniem jednak pozostałych zasad (nie zaliczymy np. drobnych darowizn).
3. Do udziału spadkowego służącego wyliczeniu zachowku nie doliczymy darowizn uczynionych przed urodzeniem dzieci – w przypadku obliczania zachowku należnego dziecku. Gdy zaś wylicza się zachowek dla małżonka nie doliczamy darowizn uczynionych przed ślubem.
Nie stanowi wyjątku zniszczenie przedmiotu darowizny, jego utracenie lub sprzedaż – wartość tych przedmiotów również doliczymy do spadku.
Po drugie, jak już wcześniej wspominałem dokonane na rzecz osoby uprawnionej do zachowku darowizny zmniejszają lub całkowicie eliminują prawo do zachowku albowiem są one zaliczane na poczet zachowku. Jeżeli darowizna została dokonana na rzecz uprawnionego do zachowku z tym jednak zastrzeżeniem, że przedmiot ma wejść do majątku wspólnego tej osoby oraz jego małżonka to zaliczeniu na poczet zachowku będzie podlegać tylko połowa wartości przedmiotu darowizny (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r. IV CK 158/02)
Ile wynosi zachowek? Jak obliczyć zachowek?
Przy obliczeniu zachowku w pierwszej kolejności musimy ustalić ile wynosi udział spadkowy uprawnionego do zachowku, gdyby ta osoba była powołana do spadku z ustawy. Następnie ustalamy w jakiej wielkości przysługuje zachowek danej osobie:
1. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest osoba trwale niezdolna do pracy albo małoletnia – zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który przypada tej osobie przy dziedziczeniu ustawowym.
2. Pozostałe osoby – 1/2 wartości udziału spadkowego, który by przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
Następnie należy ustalić jaka jest wartość czystego spadku. Czysta wartość spadku to nic innego jak ustalenie wartości majątku spadkowego po odjęciu długów spadkowych nie uwzględniając jednak zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 kc.). Do tak ustalonej wartości czystego spadku doliczamy darowizny wg zasad, które przedstawiłem w poprzednim akapicie. Wartość przedmiotu darowizny z kolei obliczamy wg stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Do tej wartości doliczamy też wartość zapisu windykacyjnego, który oblicza się się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość czystego spadku + wartość darowizn i zapisów windykacyjnych = substrat zachowku.
Wartość substratu zachowku mnożymy przez wielkość udziału w spadku oraz 1/2 lub 2/3 (jeżeli osoba jest małoletnia lub niezdolna do pracy). W ten sposób wylicza się wartość zachowku, który co do zasady przysługuje danej osobie. Od tej wartości należy jednak odjąć wartość darowizn dokonanych bezpośrednio na rzecz osoby uprawnionej.
Skomplikowane? Chcesz aby adwokat obliczył ile wynosi zachowek w Twojej sprawie? Jeżeli tak, zapraszam do kontaktu i chętnie pomogę obliczyć wartość zachowku.
Jak uniknąć płacenia zachowku?
Jest mnóstwo sposobów na uniknięcie zapłaty zachowku, np:
1. Wydziedziczenie – minusem tego rozwiązania jest przede wszystkim spełnienie określonych w ustawie warunków (o tym szerzej w kolejnym artykule na blogu: „Wydziedziczenie – co to jest?”). Należy również pamiętać, że w przypadku wydziedziczenia uprawnionymi do zachowku będą zstępni wydziedziczonego. Nie ulega jednak wątpliwości, że to najlepszy sposób na uniknięcie zachowku.
2. Zawarcie za życia spadkodawcy umowy dożywocia – w ten sposób da się wyłączyć z majątku spadkodawcy nieruchomość, co może znacząco zmniejszyć rozmiar udziału spadkowego branego pod uwagę przy ustalaniu wielkości zachowku a nawet całkowicie uniknąć zachowku (jeżeli nieruchomość jest jedyną rzeczą wchodzącą w skład spadku). Ten sposób możliwy jest oczywiście wyłącznie jeżeli spadkodawca już za życia podejmie działania mające na celu uniemożliwienie wypłaty zachowku osobom do niego uprawnionym.
3. Uznanie danej osoby za niegodną dziedziczenia w wyniku orzeczenia sądu. Wtedy uznaje się jakby ta osoba nie dożyła spadku, a zatem traci ona prawo do uzyskania zachowku.
4. Powołanie się na zasady współżycia społecznego. W sprawach o zachowek pozwany może bronić się zarzutem, że uwzględnienie powództwa byłoby niezgodne z zasadami współżycia społecznego.
Powyżej to tylko niektóre ze sposobów, a jest ich o wiele więcej i są one też zależne od konkretnej sytuacji.
Zachowek przedawnienie
Zachowek, a w zasadzie roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od dnia otwarcia testamentu, a jeżeli testamentu nie było to od tj. śmierci spadkodawcy (tak min. w Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 2011 r. V CSK 283/10). Przy obliczeniu terminu przedawnienia warto pamiętać, że od ponad dwóch lat obowiązuje przepis zgodnie z którym koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego.
Warto również wiedzieć, że złożenie przez osobę uprawnioną do zachowku wniosku o stwierdzenie nabycia spadku przerywa bieg terminu przedawnienia. (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2013 r. III CZP 53/13)
Zachowek: co się zmieniło w 2023?
Do tej pory osoba pozwana w sprawie o zachowek miała dość ciężką sytuację jeżeli faktycznie były podstawy do zasądzenia świadczenia. Często chodziło po prostu o brak środków na spłatę całości roszczenia.
Od nowelizacji ustawy w maju 2023 r. pojawiły sie nowe możliwości: obniżenie zachowku przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej dwAóch stron sporu. Ponadto, obowiązany do zapłaty świadczenia może domagać się odroczenia terminu płatności. Rozłożenie na raty – to instytucja, która już do tej pory funkcjonowała w obrocie prawnym na podstawie proceduralnych przepisów. Natomiast teraz ustawodawca wprost zdecydował się uregulować to w ustawie przy temacie zachowku. Płatność przy ratach została ograniczona do 5 lat (60 rat), a w szczególnych przypadkach 10 lat (120 rat).
Pozostaje jeszcze temat fundacji rodzinnej, ale myślę że to temat na zupełnie osobny wpis.
Jak przygotować się do wniesienia pozwu o zachowek?
W pierwszej kolejności należy pozyskać dokumenty niezbędne do wykazania, że jesteś osobą uprawnioną do zachowku. Chodzi o akt zgonu, akty stanu cywilnego. W dalszej kolejności należy ustalić kwotę żądania. O tym jak wycenić nieruchomość piszę w dalszej części niniejszego artykułu. Natomiast absolutnie najważniejszą rzeczą po ustaleniu kwoty jest wysłanie wezwania do zapłaty do osób, które są zobowiązane do zapłaty. Jeżeli wyznaczysz termin 7 dni na zapłatę to od 8 dnia będą naliczać się odsetki od należności, której się domagasz.
Jak wycenić nieruchomość w sprawie o zachowek?
Nieruchomość w sprawie o zachowek można wycenić na trzy sposoby: a) albo za pomocą własnego rzeczoznawcy, b) na podstawie ofert udostępnionych w internecie, c) albo rzeczoznawcy w sprawie o spis inwentarza. Podane sposoby dotyczą wyceny przed wniesieniem pozwu. Wycena przed sprawą nieruchomości jest niezbędna do tego, aby sformułować żądanie pozwu. Konieczne bowiem w pozwie jest podanie kwoty o jaką pozywamy drugą stronę. Podane wyżej sposoby nie wynikają z przepisów prawa. Powyższe wynika po prostu z naszego doświadczenia.
Uwaga: każdy z tych sposobów może być weryfikowany i kwestionowany przez drugą stronę w toku postępowania sądowego. Jeżeli druga strona nie zgodzi się z wyceną, sąd będzie obowiązany do powołania biegłego sądowego celem ustalenia szacunkowej wartości nieruchomości.
Kiedy i jak wnieść odpowiedź na pozew o zachowek
Odpowiedź na pozew w sprawie o zachowek wnosi się co do zasady w terminie 14 dni od momentu odbioru pozwu. Pismo wnosimy razem z odpisem pisma do właściwego sądu. Pismo możemy nadać w placówce pocztowej listem poleconym albo zanieść po prostu do sądu.
Jeżeli nie uznajemy pozwu, w odpowiedzi musimy podać wszelkie fakty oraz dowody na poparcie faktów. Jeżeli kwestionujemy prawo do zachowku co do zasady – musimy to uzasadnić. oraz podać dowody
Jeżeli nie kwestionujemy zasady a wysokość zachowku – musimy wskazać, że nie zgadzamy się z kwotą. Stanowisko należy oczywiście uzasadnić i powołać odpowiedni dowód. Tzn. jeżeli kwestionujemy wycenę nieruchomości – musimy zawnioskować o biegłego sądowego, który dokona wyceny. Ważne: jeżeli kwestionujesz wyłącznie część kwoty, pozostałą kwotę zapłać jak najszybciej aby uniknąć odsetek od niezapłaconej części.
Pozew o zachowek: czy warto się bronić?
Jak najbardziej warto bronić się o zachowek, ale nie za wszelką cenę. Jeżeli nie kwestionujesz zachowku co do zasady, a kwestionujesz wyłącznie wysokość zachowku spłać niesporną część. W ten sposób unikniesz płacenia niepotrzebnie odsetek od cześci niespornej na koniec procesu.
Czy można zrzec się prawa do zachowku?
Prawa do zachowku można się zrzec w umowie między uprawnionym do zachowku a spadkodawcą. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. W umowie takiej powinno zostać zawarte oświadczenie osoby uprawnionej do zachowku, że zrzeka się do niego prawa. Możliwe jest zawarcie takiej umowy odpłatnie lub nieopłatnie tzn. za zrzeczenie się uprawnienia można uzyskać pieniądze. Nie jest to jednak prawny wymóg. Zrzeczenie się może być również nieodpłatne.
Zachowek Gdynia - pomoc w sprawach o zachowek
Jak sam możesz zauważyć, temat zachowku nie jest prosty. Warto w tych sprawach korzystać z pomocy profesjonalisty, aby zwiększyć szanse na sukces. Chętnie pomogę i Tobie. Obsługuję sprawy spadkowe niezależnie od miejsca zamieszkania klienta. W szczególności zapraszam jednak osoby z Gdyni oraz Gdańska do swojego biura w Gdyni mieszczącego się przy ul. Śląskiej 53
W kolejnym wpisie z tego cyklu poruszymy temat wydziedziczenia.