Wydziedziczenie – wszystko co powinieneś wiedzieć

Zapraszam na kolejny wpis z serii „Adwokat Gdynia sprawy spadkowe – kompendium wiedzy”. Temat dzisiejszego wpisu zapowiadałem już przy okazji poprzedniego z tej samej serii o zachowku. Jeżeli chodzi o wydziedziczenie to potoczne rozumienie tego pojęcia jest nieco inne niż te prawne. W języku codziennym, jeżeli o nim mówimy to najczęściej mamy na myśli po prostu pominięcie kogoś w testamencie. Legalna definicja tego zwrotu oznacza jednak, że dana osoba została pozbawiona w testamencie prawa do zachowku. Jak i kiedy można kogoś wydziedziczyć oraz jak się przed tym bronić?

Jak i kiedy można kogoś wydziedziczyć?

Wydziedziczenie możliwe jest wyłącznie przez spadkodawcę w testamencie oraz wyłącznie w trzech określonych w kodeksie cywilnym sytuacjach.

1. Spadkodawca może wydziedziczyć osobę, która wbrew jego woli postępuje uporczywie w sposób niezgodny z zasadami współżycia społecznego. Ta przesłanka jest najrzadziej wymieniana w testamentach. Jak wynika z orzecznictwa: „Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego występuje wówczas, gdy dane zachowanie jest długotrwałe, wielokrotne i z zasady dotyczy nagannego trybu życia uprawnionego do zachowku, na przykład alkoholizmu, narkomanii czy przestępczego trybu życia.” (Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 grudnia 2012 r. I ACa 911/12)

2. Można wydziedziczyć kogoś kto dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Tutaj osoba najbliższa niekoniecznie oznacza osobę spokrewnioną. Chodzi o osobę bliską pod względem więzi emocjonalnej. Umyślne popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności dotyczy przestępstw wymienionych w rozdziałach XIX oraz XXIII kodeksu karnego. Z kolei z rażącą obrazą czci mamy do czynienia w sytuacji znieważania, oczerniania spadkodawcy.

3. Najczęstszą przyczyną wydziedziczenia (i sprawiającą największe problemy w orzecznictwie) jest jednak trzecia sytuacja. Spadkodawca może wydziedziczyć osobę, która uporczywie niedopełnia względem niej obowiązków rodzinnych. Niedopełnianie obowiązków rodzinnych to bardzo szerokie pojęcie. Obejmuje ono nie tylko brak opieki niezbędnej dla osoby w podeszłym wieku, ale też inne sytuacje. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu jednego z orzeczeń wskazał, że w ramach zaniedbywania obowiązków rodzinnych należy kwalifikować: „(…) takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami.” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r. II CKN 1397/00).

Co istotne, aby wydziedziczenie w testamencie było skuteczne jego przyczyna musi być konieczne wskazana w treści testamentu. Co więcej, w orzecznictwie przyznaje się, że testator (osoba sporządzająca testament) powinna obok przyczyn, wskazać również sytuacje oraz czy też konkretne zachowania lub powody uzasadniające pozbawienie prawa do zachowku. Nawet jeżeli przyczyna wydziedziczenia faktycznie i bezapelacyjnie istniała i nawet jeżeli spadkodawca wprost wskazał, że wydziedzicza daną osobę, ale w testamencie nie wskazał przyczyny to uznaje się, że wydziedziczenie jest nieważne.

Wydziedziczenie dziecka, wnuka -małoletnich

Temat wydziedziczenia dzieci, wnuków czy też poprawnie mówiąc małoletnich (osób niepełnoletnich) jest w dalszym ciągu nie do końca zbadany przez orzecznictwo sądów w Polsce.

Zacznijmy może od tego, że skutkiem wydziedziczenia jest również to, że dzieci wydziedziczonego mają prawo do dochodzenia zachowku w dalszej kolejności chociażby wydziedziczony przeżył spadkodawcę. Na kanwie powyższego pojawiają się liczne pytania oraz problemy: jak wydziedziczyć wnuków, z którymi nie mam kontaktu? Jak obronić się przed zachowkiem dzieci mojego wydziedziczonego brata/siostry? Wreszcie pojawia się również kwestia wysokości przysługującego zachowku: w przypadku osób małoletnich prawo do zachowku wynosi nie 1/2, a 2/3 udziału spadkowego, który przypadałby tej osobie z ustawy.

Z formalnego punktu widzenia, nie ma przepisu, który zabrania czy też uniemożliwia wydziedziczenie osób małoletnich. Od strony praktycznej jednak pojawiają się zarówno w piśmiennictwie jak i orzecznictwie sądów tezy zgodnie, z którymi wydziedziczenie wnuka/dzieci może być nieważne z uwagi na brak świadomości czy też dostatecznego rozeznania tak młodej osoby. Chcąc wydziedziczyć małoletnie dziecko/wnuka należy pamiętać, że aby wydziedziczenie było skuteczne muszą zostać spełnione jego kodeksowe przesłanki (któryś z 3 powodów/sytuacji podanych w rozdziale wyżej).

W praktyce zatem może być problem, aby wydziedziczyć wnuka z powołaniem się na „uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych” w sytuacji kiedy jesteśmy skonfliktowani z jego rodzicami, zaś wnuk jest jeszcze niepełnoletni. Niepełnoletni wnukowie pozostają bowiem jeszcze pod opieką i pieczą rodziców, mogą nie do końca zdawać sobie sprawę z konfliktu rodzinnego, czy też nawet mogą nie do końca mieć „pozwolenie” rodziców na kontakt z babcią i dziadkiem. Są to tematy oczywiście niezwykle trudne, nie tylko od strony prawnej. W takich sprawach dużo zależy też od okoliczności konkretnego przypadku i zalecam kontakt z adwokatem, najlepiej takim od spraw spadkowych. Czasem wystarczy też podejść do sprawy strategicznie i już za życia podjąć działania w celu pozbawienia prawa do zachowku w inny sposób (zachęcam do zapoznania się z moim artykułem na ten temat).

Czy można wydziedziczyć częściowo?

Czy można kogoś wydziedziczyć częściowo w ten sposób, że pozbawić go zachowku np. ponad kwotę 5.000 zł? Zdaje się, że nie. Nie ma bowiem przepisu prawnego, który pozwalałby spadkodawcy na modyfikację kwoty zachowku, jak również na dokonanie częściowego wydziedziczenia.

Możliwa jest jednak sytuacja, w której spadkodawca pozbawi prawa do zachowku w testamencie daną osobę, a następnie poleci spadkobiercy testamentowemu wypłatę określonej kwoty na rzecz wydziedziczonego. Jak traktować tę sytuację? Wszystko zależeć będzie od konkretnych okoliczności. Co do zasady jednak przyznaje się w piśmiennictwie, że przyznanie osobie wydziedziczonej w testamencie jakiejkolwiek kwoty stanowi przejaw przebaczenia, a co za tym idzie wydziedziczenie należałoby traktować jako bezskuteczne. Tutaj, jednak również uczulam – sytuacja nie jest prosta, oczywista i należy ją skonsultować ze specjalistą od spadków.

Podważenie wydziedziczenia - jak się bronić?

„Podważenie wydziedziczenia” to jedna z najczęściej wyszukiwanych fraz. „Podważanie” nie jest terminem prawnym, jednak wszyscy wiemy o co chodzi. Chodzi o obronę przed wydziedziczeniem i negatywnymi skutkami płynącymi z jego treści. W zależności od okoliczności, możemy domagać się ustalenia w osobnym postępowaniu sądowym, że wydziedziczenie jest nieważne (art 189 k.p.c.) lub podnieść taki zarzut w sprawie o zapłatę zachowku albo nawet w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Podobnie jak przy odpowiedzi na pytanie „jak uniknąć zachowku”, przy podważeniu wydziedziczenia mamy kilka różnych opcji:

Przebaczenie jako sposób na podważenie wydziedziczenia

Mało kto wie, ale przebaczenie jest instytucją prawa cywilnego. Oznacza to, że przebaczenie ma ściśle określony skutek wskazany w ustawie. Zgodnie bowiem z art. 1011 kc nie można wydziedziczyć osoby uprawnionej do zachowku, której przebaczono. Przebaczenie do swej skuteczności wymaga wyłącznie tego, aby spadkodawca czynił je z dostatecznym rozeznaniem tzn, aby był w takim stanie psychicznym, który umożliwia świadome powzięcie decyzji. Nie wymaga ono również żadnej szczególnej formy (przeciwnie do wydziedziczenia, które można dokonać wyłącznie w testamencie).

Obecnie przeważająca jest linia orzecznicza zgodnie z którą przebaczenie może być dokonane w dowolnej formie zarówno przed sporządzeniem testamentu, w którym doszło do wydziedziczenia (tutaj wydziedziczenie uznaje się za nieważne) jak również po sporządzeniu testamentu, w którym nastąpiło wydziedziczenie (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r. III CZP 37/18).

Podważenie testamentu sposobem na podważenie wydziedziczenia

Ustalenie, że testament, w którym doszło do wydziedziczenia jest nieważny wpływa oczywiście na brak mocy prawnej samego wydziedziczenia. Jako, że temat testamentu będzie kolejnym tematem wpisu w tym miejscu napomknę wyłącznie, że istnieje kilka sposobów na podważenie testamentu: zarzut podrobienia/przerobienia, zarzut sporządzenia testamentu w momencie kiedy spadkodawca nie miał rozeznania, zarzut nieważności z uwagi na brak spełnienia ustawowych przesłanek co do formy jego sporządzenia, zarzut sporządzenia testamentu pod groźbą lub pod wpływem błędu.

Nieważnosć wydziedziczenia jako podstawa jego podważenia

Ostatecznie możemy również atakować samo wydziedziczenie zarzucając mu brak spełnienia wszystkich ustawowych przesłanek, o których pisałem na początku. Tak jak wcześniej wspominałem, aby wydziedziczenie było skuteczne należy koniecznie podać jego powód w testamencie oraz opisać sytuacje/zachowania/ czynności osoby, którą chcemy pozbawić zachowku, a które w naszej ocenie stanowią podstawę skuteczności wydziedziczenia.

Wydziedziczenie Trójmiasto (Gdynia, Gdańsk, Sopot) - pomoc prawna dla klientów z Polski i zagranicy

Prawo spadkowe rządzi się swoimi prawami i często stawka w tych sprawach jest bardzo duża. Moja kancelaria adwokacka pomaga również w kwestii wydziedziczenia. Dane adresowe kancelarii: Gdynia, ul. Śląska 53/C401. Jeżeli jesteś z ich rejonów województwa pomorskiego (Gdańsk, Sopot, Kościerzyna, Kartuzy) albo z innych rejonów Polski (Kutno, Warszawa, Poznań) również będę w stanie Ci pomóc, chociażby zdalnie.

Jeżeli mieszkasz zagranicą nie ma przeszkód, abym również i Tobie pomógł. Obsługa spraw spadkowych dla klienta spoza kraju jest specyficzna, ale nie niemożliwa. Możemy skontaktować się telefonicznie, możemy również połączyć się w trybie wideokonferencji. Strefa czasowa nie ma znaczenia i różnica czasowa nie ma znaczenia – na pewno uda nam się ustalić dogodną porę.

Maciej